तेस्रो ठूलो भूकम्पको केन्द्रबिन्दु : दोलखाको झ्याकुसुरी र चिलंखा, धक्का भारत र भूटानसम्म

'अब ठूलो आउने सम्भावना  न्यून '

काठमाडौं, ३० वैशाख 
६ दशमलब ८ रिकटरस्केलको आठ हजार भन्दा बढीको ज्यान जाने गरी आएको विनासकारी भूकम्पपछि जनजीवन सामान्य बनिरहेका बेला मंगलवार दिउँसो पुनः ठूलो भूकम्प आएको छ । दोलखा र सिन्धुपाल्चोकको सीमावर्ती क्षेत्रलाई इपिसेन्टर (केन्द्रबिन्दु) बनाएर आएको भूकम्पको झड्काले जनजीवन पुनः त्रसित बनाएको छ । भूकमपको धक्का नेपाल, भारत र भूटानसम्म पुगेको छ । दोलखामा मात्रै पाँच रिक्टरस्केलभन्दा माथिका चारवटा पराकम्पन गएका छन् ।
मंगलवार अपरान्ह १२ बजेर ५४ मिनेटमा गएको भूकम्पलाई भूगर्भविद्ले १२ वैशाखमा गएको ७ दशमलब ६ रिकटरस्केलको भूकम्पको पराकम्पन भनेका छन् । दोलखाको झ्याकुसुरी र चिलंखा भन्ने स्थानको बीचलाई भूकम्पले केन्द्रबिन्दु बनाएको गृह मन्त्रालयले जनाएको छ ।यसअघि १३ वैशाखमा ६ दशमलब ९ रिक्टरस्केलको पराकम्पन आएको थियो भने त्यसयता हालसम्म चार रिक्टरस्केलभन्दा माथि १६० भन्दा बढीपटक पराकम्पन गएका छन् ।
मंगलवारको भूकम्पबाट पाँच दर्जनभन्दा बढीको ज्यान गएको र एक हजार भन्दा बढी घाइते भएको गृह मन्त्रालयले जनाएको छ । यसअघिको ठूलो भूकम्पले चर्काएका गाउँका पुराना घर नष्ट भएका छन् । गृह मन्त्रालयका अनुसा भूकम्पबाट सबैभन्दा बढी मानवीय क्षति दोलखामा भएको छ भने  काठमाडौं, ललितपुर, सुनसरी, सिन्धुली, सिन्धुपाल्चोक, धनुषा, सर्लाही, रामेछाप, रौतहट, गोर्खामा पनि मानवीय क्षति भएको छ । भक्तपुरलगायत देशैभरी  भौतिक सम्पत्तिमा क्षति पुगेको छ । यसअघिको भूकम्पबाट करिब ९ खर्ब बराबरको भौतिक क्षति मूल्यांकन भएकोमा पछिल्लो भूकम्पको क्षतिको विवरण आइसकेको छैन ।
यसअघि आएको ठूलो भूकम्पबाट मृत्यु हुनेहरुको संख्या मंगलवार अपरान्ह ७ बजेसम्म आठहजार एकसय ५१ जना पुगेको गृह मन्त्रालयले जनाएको छ ।
मंगलवार साँझसम्म चार रिक्टरस्केलमाथिका ९ वटा भूकम्प गएका छन् । राष्टिय भूकम्प मापन केन्द्रका अनुसार ६ दशमलब  ८ रिकटरस्केलको भूकमप आउनुअघि चार र चार दशमलब एक रिकटरस्केलका दुईवटा भूकम्प गएका थिए । विहान दुई बजेर ८ मिनेट जाँदा धादिड र गोर्खालाई केन्द्रबिन्दु बनाएर चार दशमलब १ रिक्टरस्केलको तथा मध्यराती १२ बजेर सात मिनेट जाँदा धादिडलाई केन्द्र बनाएर चार सिकटरस्केलको भूकम्प आएका थिए ।
ठूलो भूकम्पपछि पाँच रिक्टरस्केल भन्दा बढीका ६ वटा पराकम्पन गएका छन् । केन्द्रका अनुसार अपरान्ह दुई बजेर ४४ मिनेटमा दोलखालाई केन्द्रबिन्दु बनाएर पाँच दशमलब ३, दुई बजेर ६ मिनेटमा दोलखालाई नै केन्द्र बनाएर पाँच दशमलब ३, सिन्धुपाल्चोकलाई केन्द्र नाएर १ बजेर ५८ मिनेटमा पाँच दशमलब ३ रिक्टरस्केलको पराकम्पन गएको थियो । त्यसअघि १ बजेर २८ मिनेटमा दोलखालाई केन्द्र बनाएर ६ दशमलब दुई रिक्टरस्केल र एक बजेर दुई मिनेटमा दोलखालाई नै केन्द्र बनाएर पाँच दशमलब आठ रिकटरस्केलको भूकम्प गएको थियो ।

 

अब ठूलो आउने सम्भावना न्यून

डा रामचन्द्र तिवारी
भूगर्भविद्,

अमेरिकी संस्था युएसजीएसले मंगलवार गएको पराकम्पनलाई ७ दशमलब ७ म्याग्निच्युड (रिक्टरस्केल) भनेको छ । नेपालको राष्टिय भूकम्प मापन केन्द्रले ६ दशमलब ८ रिक्टरस्केल भनेको छ । हामीले नेपालकै आँकडालाई आधिकारिक मान्नुपर्छ । यसमा फरक पर्ने आधार भूकम्प मापन गर्ने यन्त्र र मापनका इन्डिकेटर हुन् । नेपाली भूकम्प मापन यन्त्र र अमेरिकी मापन यन्त्रको प्रविधि फरक हुन्छ जसका कारण भूकम्पको मापनमा फरकपन देखिएको हो । यो स्वभाविकै हो । अमेरिकीले कोदारी राजमार्गबाट १८ किलोमिटर दक्षीणपूर्वलाई केन्द्र मानेको छ । नेपाली केन्द्रले सिन्धुपाल्चोक र दोलखाको सीमाना भनेको छ । आधिकारिकता के हो भन्ने कुरा भूकम्प मापन केन्द्रले स्पष्ट पार्नुपर्छ किनभने आधिकारिक नेपाली निकाय उही नै हो ।
यो पराकम्पन हो, ठूलो भूकम्प होइन
मंगलवार पराकम्पन गएको हो नयाँ ठूलो भूकम्प होइन । वैशाख १२ गते गोर्खाको वारपाक केन्द्र बनाएर सात दशमलब ६ रिक्टरस्केलको भूकम्प जाँदा त्यसको असर दोलखासम्म देखिएको थियो । अर्थात्, गोर्खादेखि दोलखासम्मको जमिनमुनिको एउटै चट्टान चिरा परेको थियो । अहिले त्यही स्थानमा चर्किएर शक्ति बाहिर आएको छ । पहिला जमिन चिरा परेकै ठाउँमा आएको हुनाले यो पराकम्पन हो ।  तर पराकम्पन यति ठूलो आउँछ भन्ने हिसाबकिताब हामीकहाँ थिएन । १३ वैखाखमै ६ दशमलब ९ रिक्टरस्केलको पराकम्पन गएको हुनाले त्यसको हाराहारिमा आउँदैन भन्ने एकखालको मूल्यांकन थियो । तर मंगलवार त्यसकै हाराहारिमा आयो । यसलाई अन्यथा लिनु हुँदैन । पूर्व क्षेत्रकै कुरा गर्दा २०४५ सालमा ६ दशमलब ७ र २०७० सालमा ६ दशमलब ८ रिक्टरसकेलको भूकम्प गइसकेको छ । यसपटक १६० भन्दा बढी चार रिक्टरस्केल भन्दा माथिका पराकम्पन गएका छन् । पटक गएका पराकम्पनबाट पूर्वतिर सञ्चित शक्ति बाहिर गइसकेको छ । अब पूर्वमा खतरा कम भएको अर्थमा हामीले बुझ्नुपर्छ । विसं १९९० मा आठ दशमलब ४ रिक्टरस्केलको महाभूकम्प आयो । त्यसको ८२ बर्षमा यसपटक ७ दशमलब ६ रिकटरस्केलको भूकम्प र त्यसयता ठूलासाना १६० वटा चार रिकटरस्केलमाथिका पराकम्पन गए । नब्बे सालयताको सञ्चित शक्ति लगभग रिलिज भइसक्यो भन्ने अर्थमा मैले बुझेको छु । किनभने पृथ्वीको सतहमुनि शक्ति जम्मा हुन धेरै समय लाग्छ । त्यसरी जम्मा भएको शक्ति अहिले बाहिर आएको हुनाले पूर्वी र मध्यपहाडी भागमा अब ठुलो भूकम्पको खतरा निकै कम भएको छ । सानातिना गए पनि अब पराकम्पनको डर सम्भवतः हुँदैन । तर भूकम्पको भविश्यवाणि गर्न सकिएको छैन, अहिलेसम्मको तथ्यांक विश्लेषण गर्दा खतरा कम भएको भनिएको हो । समग्र नेपालकै सन्दर्भमा भन्दा शक्ति बाहिर गइसकेको छ । अहिलेसमम जति पराकम्पन गए, त्यसलाई राम्रै मान्नुपर्छ । जसले ठूलो भूकम्पको सम्भावनालाई न्यूनीकरण गरिरहेको छ ।