भारत र पाकिस्तानबीच तनाव बढ्दै :युद्ध भए नेपाललाई असर पर्छ ?

                                                               -पर्शुराम काफ्ले -

• भारत र पाकिस्तानबीच युद्धको खतरा बढेको छ । तीन वटा ठूला युद्ध र अनेकौं पटक द्वन्द्वबाट गुज्रिएका यी दुई छिमेकीबीच तनाव बढ्दै गए त्यसले नेपाल र दक्षिण एसियामै ठूलो असर पार्ने विज्ञहरु बताउँछन् ।
• –भारत र पाकिस्तान दुवै आणविक शक्तिसम्पन्न राष्ट्र हुन् । त्यसैले यी दुईबीच युद्ध भए त्यसबाट अकल्पनीय मानवीय क्षति हुने र विश्व शान्तिमै नकारात्मक असर पर्ने देखिन्छ ।
• – नेपाल र भारतबीच खुला सीमाना छ । युद्ध भए सीमा बन्द हुने भारतीय रक्षा अध्ययन एवं विश्लेषण संस्थानका निहार नायक बताउँछन् । सीमा बन्द भए दुवै देशका नागरिक कष्ट बेहोर्न बाध्य हुनेछन् । भारतले विगतमा पटकपटक नेपालसँगको खुला सीमाना आफूविरुद्ध प्रयोग भएको भनेर नेपाललाई दबाब दिँदै आएको छ । पाकिस्तानसँगको युद्धको अवस्थामा उसले फेरि त्यस्तै मुद्दा उचाल्न सक्छ ।
• नेपालको आयात–निर्यातमा असर पर्न सक्छ 
• –नेपालको अधिकांश वैदेशिक व्यापार भारतको बाटोबाट हुन्छ । त्यसैले भारत युद्धमा संलग्न हुँदा त्यसले नेपालको अर्थतन्त्रलाई पनि असर गर्छ । ‘नेपाल आउने र यहाँबाट बाहिरिने मालवस्तुको ढुवानीमा भारतले नियमन गर्नसक्छ,’ उद्योग, वाणिज्य तथा आपूर्ति मन्त्रालयका सहसचिव रविशंकर सैँजु भन्छन्, ‘त्यसो भयो भने हाम्रो आयात निर्यातको समय र लागत बढ्नसक्छ ।’ यसबाट तेस्रो देशसँगको नेपालको आयात निर्यात पनि प्रभावित हुनसक्छ ।
• – नेपाल केही इन्धनलगायत अत्यावश्यक आपूर्तिहरुमा भारतसँग निर्भर छ । भारत ‘फुल स्केल वार’ मा ‘इन्गेज’ हुँदा आपूर्ति अवरुद्ध हुने वा महंगी बढ्ने हुनसक्छ । 
• –नेपालमा ठूलो संख्यामा भारतीय पर्यटक आउँछन् । युद्धको असामान्य अवस्थामा नेपालको पर्यटन उद्योगमा नकारात्मक प्रभाव पर्न सक्छ । 
• सार्कको भविष्य अनिश्चित हुनेछ 
• –सार्क मरणासन्न छ, वर्षौंदेखि सम्मेलन रोकिएको छ । पछिल्लो समय भारतले सार्कलाई नजरअन्दाज गरेर पाकिस्तानबाहेकका क्षेत्रीय पहलहरुमा सहभागिता र सक्रियता बढाएको छ । सार्कको स्थापना नै आफूलाई घेर्न गरिएको भारतीय पक्षको बुझाइ रहँदै आएको छ । भारत–पाक युद्ध भए सार्क ब्यँुतिने सम्भावना क्षीण हुनेछ । यसले दक्षिण एसिया क्षेत्रीय सहकार्य र यसमा नेपालको चासो समेत ओझेलमा पर्नसक्छ । 
• –भारतीय गोर्खा फौजमा करिब ३२ हजार नेपाली कार्यरत रहेको भारतीय विदेश मन्त्रालयको तथ्यांक छ । यसअघिका सबै युद्धमा भारतले गोर्खाहरुलाई खटाउँदै आएको छ । युद्ध बढ्दै गए नेपालीले ज्यान समेत गुमाउनेछन् । भारतमा लाखौं नेपाली रोजगारी गर्छन् । युद्धबाट ती पनि प्रभावित हुनेछन् ।
•  कास्मिर नजिकको हवाइमार्ग हुँदै नेपाल आवतजावत गर्ने उडान प्रभावित भयो । टर्किस एयरलाइन्सको विमान त्रिभुवन अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलमै रोकियो । युद्धको परिस्थितिमा नेपाल आउजाउका केही हवाइमार्ग परिवर्तन गर्नुपर्ने हुनसक्छ । 

 भारतले पाकिस्तान शासित कास्मिरमा हवाई हमला गरेको एक दिनपछि पाकिस्तानले दुईवटा भारतीय सैन्य विमान खसाएको दाबी गरेको छ । २ फागुनमा कास्मिरको पुलवामामा आतंककारी आक्रमणमा ४० भारतीय सुरक्षा सैनिक मारिएपछि विगतमा ठुल्ठूला युद्ध लडिसकेका यी दुई छिमेकीबीच तनाव बढेको हो । 

औपचारिक रूपमा भने दुवै देशले युद्ध नचाहेको बताएका छन् । पाकिस्तानका प्रधानमन्त्री इमरान खानले बुधबार पुलवामा घटनाको छानबिनका लागि आफ्नो देश तयार रहेको भन्दै भारतसँग वार्ताको आह्वान गरेका छन् । उनले दुवै देश आणविक शक्ति भएको भन्दै उनले बुद्धिमानी अपनाउनुपर्ने बताए । पाकिस्तानले खसाएको लडाकु विमानका एक पाइलटलाई नियन्त्रणमा लिएको बताएको छ । भारतले भने आतंकवादी शिविर बन्द नभएसम्म वार्ता हुन नसक्ने बताउँदै आएको छ ।

दुवैतर्फ हवाई सेना सतर्क, विमानस्थल बन्द

दुवैले आफ्ना क्षेत्रमा हवाई सैनिकलाई लडाइँका लागि सतर्क राखेका छन् । भारतले जम्मु–कास्मिरका तीन विमानस्थल र पञ्जाबको अमृतसरलगायत विमानस्थल अर्को सूचना नभएसम्म नागरिक उडान प्रयोजनका लागि बन्द गरेको छ । पाकिस्तानले पनि लाहोर, कराँची र पेसावरमा घरेलु तथा बाह्य व्यावसायिक उडान अनिश्चितकालका लागि बन्द गरेको छ । 

नेपालको अडान : वार्ताबाट समाधान 

नेपालले बुधबार भारत र पाकिस्तानबीच जारी तनावको शान्तिपूर्ण समाधान हुनुपर्ने धारणा सार्वजनिक गरेको छ । २ फागुनमा कास्मिरमा भारतीय सैनिकमाथि भएको आतंकवादी हमलाको निन्दा गरेको नेपालले वार्ताबाट समाधान खोज्न र संयमता अपनाउन आग्रह गरेको हो । ‘दक्षिण एसियामा शान्ति र स्थिरताको महŒवलाई ध्यानमा राख्दै नेपाल दुवै पक्ष (भारत र पाकिस्तान) लाई यो क्षेत्रको शान्ति र सुरक्षालाई चुनौती दिने कुनै कार्यमा सामेल नहुन र अधिकतम संयम अपनाउन आग्रह गर्दछ,’ नेपालले भनेको छ । परिस्थितिलाई सामान्यीकरण गर्न र तनाव घटाउँदै शान्तिपूर्ण संवादमार्फत समाधान खोज्न पनि आग्रह गरेको छ ।

मंगलबार भारतीय विदेश मन्त्रालयमा आयोजित ब्रिफिङमा भारतका लागि नेपाली दूतावासका उपनियोग प्रमुख भरत रेग्मी सहभागी थिए । भारतले छिमेकी र दक्षिण एसियाली देशबाट आतंकवादविरुद्ध ऐक्यबद्धता खोजेको भारतीय विदेशसचिव विजय गोखलेको भनाइ थियो । नेपालले आतंकवादविरुद्ध अडान स्पष्ट पारेको छ भने भारतसँग पछिल्लो परिस्थितिबारे असमझदारी नभएको एक उच्च कूटनीतिक अधिकारीले बताए । ‘भारत र पाकिस्तानबीच युद्ध नै हुने परिस्थिति हामीले देखेका छैनौँ । किनभने दुवैले युद्धको मूल्य अनुभव गरेका छन्,’ एक उच्च कूटनीतिक अधिकारीले नयाँ पत्रिकासँग भने, ‘यद्यपि केही दिन तनाव बढ्ने अवस्था छ । पठानकोट हमलापछि नेपालसँग भारतले ऐक्यबद्धताको अपेक्षा गरेको हो, हामीले आतंकवादविरुद्ध अडान स्पष्ट पार्दै आएका छौँ । आवश्यक परे कुनै फोरममार्फत थप स्पष्ट पार्न सक्नेछौँ ।’ 

नेपाली अर्थतन्त्रमा कस्तो प्रभाव ?

भारत र पाकिस्तानबीचको द्वन्द्वले अहिले नै नेपाली अर्थतन्त्रमा कुनै असर नपारे पनि स्थिति खराब हुँदै गयो भने विभिन्न क्षेत्रमा प्रभाव पर्नसक्ने सरोकारवालाले बताएका छन् । छिमेकका दुई मुलुकबीच देखिएको द्वन्द्वले अहिलेसम्म नेपालको व्यापारमा कुनै असर नपरेको उद्योग, वाणिज्य तथा आपूर्ति मन्त्रालयका सहसचिव रविशंकर सैँजु बताउँछन् । नेपालको अधिकांश वैदेशिक व्यापार भारतको बाटोबाट हुन्छ । ‘द्वन्द्व बढ्दै जाँदा नेपाल आउने र यहाँबाट बाहिरिने मालवस्तुको ढुवानीमा भारतले नियमन गर्नसक्छ,’ सैँजुले भने, ‘त्यसो भयो भने हाम्रो आयात निर्यातको समय र लागत बढ्नसक्छ ।’ 

कथम् कथाचित भारत र पाकिस्तानबीच युद्ध भइहाले त्यसले भारतकै अर्थतन्त्रलाई समस्या पर्ने र त्यसले स्वाभाविक रुपमा नेपाललाई असर पर्ने नेपाल उद्योग वाणिज्य महासंघका पूर्वअध्यक्ष पशुपति मुरारका बताउँछन् । ‘नेपालको दुई तिहाइ व्यापार भारतसँग छ, त्यसो हुँदा युद्ध नै भएको अवस्थामा नेपालको आयात निर्यात प्रभावित भई अर्थतन्त्रलाई नै असर पर्न सक्छ । त्यस्तै, भारतबाट  र तेस्रो मुलुकबाट हुने ढुवानीमा अवरोध आउन सक्छन्,’ उनले भने, ‘ठूलो मात्रामा नेपालीहरु भारतमा काम गरिरहेका छन्, उनीहरु पनि प्रभावित बन्नेछन् ।’ भारतबाट नेपाल आउने र नेपालबाट भारत जाने पर्यटक पनि प्रभावित हुनेछन् ।’

दुई दिनदेखि रोकियो टर्किस एअरलायन्सको जहाज

भारत र पाकिस्तानबीच कास्मिर बमबारी र युद्ध विमान ओहोरदोहोर गरेका कारण मंगलबार नेपाल आएको टर्किस एअरलायन्सको जहाज फर्कन सकेको छैन । नेपालबाट इस्तानबुलसम्मको उडान कास्मिर नजिकैको रुटबाट हुने कारणले जहाज फर्कन नसकेको त्रिभुवन अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलका महाप्रबन्धक राजकुमार क्षेत्रीले जानकारी दिए । ‘दैनिक उडान हुने टर्कीबाट बुधबार पनि नेपाल जहाज आएन,’ उनले भने, ‘नेपालमा रहेको जहाज बिहीबार फर्कने तालिका छ, सम्भव भए त्यही रुटबाट नभए अन्य रुटबाट जाने छ ।’ अन्य उडानलाई भने त्यहाँको समस्याले प्रभावित नपारेको पनि क्षेत्रीले जानकारी दिए । 

के भन्छन् विज्ञ ?

भारतीय रक्षा विश्लेषक : यसै भन्न सकिने अवस्था छैन 

 हर्ष काकर, पूर्वमेजर जनरल, भारतीय सेना

-भारतीय सेनाका पूर्वमेजर जनरल हर्ष काकरले लखनउबाट नयाँ पत्रिकासँग भने–

तत्कालै युद्धको सम्भावना म देख्दिनँ । दुवै पक्षले आफ्ना जनतासामु शक्तिको प्रदर्शन गरिरहेका छन् । उनीहरू चाँडै नै शान्त हुनेछन् । जनताले जे चाहेका छन्, दुवैले त्यही गरेका छन् । पाकिस्तानले आफूमाथि ‘आक्रमण’ भएको भनेको छैन, ‘लाइन अफ कन्ट्रोल (सीमारेखा) उल्लंघन’ भनेको छ । उसले भारतलाई ‘जस्तालाई तस्तै’ जवाफ दिएको जनतालाई देखाएको छ । त्यसैले परिस्थिति युद्ध होइन, गतिरोधतर्फ गएको छ । यसबाट नेपाललाई फरक पर्दैन । केबल उत्तर–पश्चिमी सीमामा केही असर पर्ने सम्भावना देख्छु ।’ 

डा. निहार नायक, नेपाल मामिलाविज्ञ, भारतीय रक्षा अध्ययन एवं विश्लेषण संस्थान 

-अहिले त जम्मु–कास्मिर क्षेत्रमा द्वन्द्व मात्रै छ, युद्धको अवस्था छैन । तर, भविष्यमा पाकिस्तानका कारण युद्ध हुन सक्छ । पारम्परिक युद्धको अवस्था आइप¥यो भने त्यसले दुई हिमाली देश नेपाल र भुटानलाई असर गर्नेछ । तेलको र अन्य सामग्रीको आपूर्तिमा यसले अवरोध ल्याउन सक्छ । खुला सिमाना बन्द हुन सक्छ किनभने खुला सिमानाबाट भारतविरोधी तŒवले विगतमा फाइदा लिँदै आएका छन् । भारतले पूर्वसावधानी अपनाउनैपर्छ । आणविक युद्ध भयो भने त समग्र दक्षिण एसिया नै प्रभावित हुनेछ । 

नेपालले जसरी सजिलै परिस्थितिलाई लिएको छ, त्यसबाट भारत अचम्मित छ । पाकिस्तानलाई उसले स्पष्ट रूपमा आतंकवादी शिविर बन्द गर्न कुनै पनि वक्तव्यमा भनेको छैन । नेपालले नियमित खालको र परम्परागत धारणा दिएको छ, जसको कुनै अर्थ छैन । पाकिस्तानले त्यसलाई सुन्नेवाला छैन । नेपालबाट भारतले स्पष्ट धारणा चाहेको छ । संकटका वेला नेपालबाट सहयोग होस् भन्ने भारतीय चाहना अन्यथा होइन । टाढाका अस्ट्रेलिया र फ्रान्सको स्पष्ट धारणा आइसकेको छ, नेपाल अझै स्पष्ट हुन सकेको छैन । 

भारतले पाकिस्तानको विरोध गरेको होइन । केवल आतंककारी शिविर उसले बन्द गरोस् र वार्तामार्फत समस्याको समाधान गरौँ भन्ने भारतको चाहना हो । 

सार्कले आतंकवादविरुद्ध साझा ऐक्यबद्धता व्यक्त गरिसकेको छ । सार्कका अध्यक्षका रूपमा नेपालले यो सन्दर्भलाई उठाउनुपर्ने हो कि होइन ? भारतमा पारम्परिक युद्ध भएको अवस्थामा गोर्खा सैनिक आवश्यकताअनुसार परिचालित हुन्छन् । पाकिस्तान र चीनसँगका युद्धमा गोर्खा सैनिक खटिएका छन् र उनीहरूले असाधारण बहादुरी देखाएका छन् । त्यस हिसाबले अब पनि उनीहरूको भूमिका आउन सक्छ । स्वाभाविकै हो । योसँगै नेपालले भारतलाई अहिले ‘डिप्लोम्याटिक जेस्चर’ देखाउनुपर्छ । युद्धमा नेपाल भारतको साथमा सामेल हुनुपर्छ भन्न खोजिएको होइन । 

नेपालले सार्कको पुनस्र्थापना चाहेको हो भने आतंकवादविरुद्ध स्पष्ट हुनुपर्छ । र त्यसमा सबै सदस्य मुलुकलाई सहमत गराउनुपर्छ । सार्कको आगामी बाटो आतंकवादको भविष्यले निर्धारण गर्दछ । यदि आतंकवादविरुद्ध नबोल्ने र साथ नदिने हो भने सार्क सदाका लागि बन्द हुन सक्छ । भारतले बिमस्टेक र बिबिआइएनमार्फत उपक्षेत्रीय सहकार्यको बाटो समातिसकेको छ । सार्क नहुँदा भारतलाई केही फरक पर्दैन । भारतको अर्थतन्त्र सार्क वा दक्षिण एसियाली मुलुकमा निर्भर छैन । वास्तवमा भारतलाई घेराबन्दीमा पार्नका लागि सार्क स्थापना गरिएको हो । 

आतंकवादी समूह विघटन वा उन्मूलनपछि मात्रै पाकिस्तानसँग वार्ता हुन सक्छ । भारतले पाकिस्तानमा कहिले आतंककारी पठाएको छ ? हामीविरुद्ध युद्ध छेडेपछि वार्ता कसरी हुन्छ ? 

 राकेशकुमार मिना, नेपाल मामिलाविज्ञ, भारत विश्व सम्बन्ध परिषद्

अहिले भारत र पाकिस्तान थप एक्सनको तयारीमा देखिन्छन् । सैनिकलाई पूर्ण सतर्क गराइएको छ । एयरपोर्ट बन्द गराइएको छ । यो एयर बेसमा मात्र सीमित भयो वा युद्ध रोकियो भने त ठीक छ, सेना नै संलग्न भएर पारम्परिक युद्ध भयो भने परिस्थिति क्षेत्रीय रूपमा पनि भयावह हुनेवाला छ । दुवैतर्फबाट आक्रमण र प्रत्याक्रमणका लागि तयार भएको सन्देश प्रवाह भइरहेको छ । 

यो परिस्थितिलाई दुवैतर्फ (भारत र पाकिस्तान सरकार)ले आफ्नो फाइदामा बदल्न खोजेजस्तो देखिन्छ । यो संकटको लाभ भारतमा प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदी र भारतीय जनता पार्टीलाई जानेछ भने पाकिस्तानमा इमरान खान र उनको पार्टीलाई । अहिले युद्ध भएको छैन, युद्धको खतरा देखाइएको छ । अन्तर्राष्ट्रिय समुदायले शान्तिपूर्ण समाधानमा जोड दिइरहेका छन् । सञ्चारमाध्यममा भारतविरोधी वा पाकिस्तानविरोधी भावना उचालिएको छ । यो दक्षिण एसियाकै भविष्यका लागि गलत छ । यसको असर साना देशमा पर्नेवाला छ । 

अहिले पाकिस्तान ऋणको धरापमा फसेको छ । ऊ युद्ध चाहँदैन र थेग्न पनि सक्दैन भन्ने कुरा भारतले बुझेको छ । पाकिस्तानको भारतसँग लड्ने पैसा छैन । भारत पनि युद्धको मूल्य चुकाउन चाहँदैन । त्यसकारण यो राजनीतिक खेल हो, युद्धको परिस्थिति होइन भन्न पनि सकिन्छ । भारतीय मिडियाले परिस्थितिलाई बढाइचढाइ गरिरहेका छन् । सामाजिक सञ्जालहरूले पनि युद्धको पृष्ठपोषण गरिरहेका छन् । यसले झडपको वातावरण पैदा भएको छ ।

गोर्खा राइफल्स, जो भारत–पाकिस्तान युद्धमा सामेल भए 

भारतीय गोर्खा फौजमा ३२ हजार नेपाली कार्यरत रहेको भारतीय विदेश मन्त्रालयको तथ्यांक छ । भारतका अन्य अर्धसैनिक बलमा थप ८ देखि १० हजार नेपाली नागरिक कार्यरत छन् । भारत र पाकिस्तानबीच सन् १९४८, १९६५, १९७१ र सन् १९९९ मा लडाइँ भयो । ती सबैमा गोर्खा सैनिक सामेल थिए । पहिलो, तेस्रो, चौथो, पाँचौँ, आठौँ र नवौँ र ११औँ गोर्खा राइफल्समा आबद्ध नेपाली गोर्खा सैनिक युद्धमा सामेल भएका थिए । १९६५, १९७१ र १९९९ मा पाकिस्तानसँग युद्ध हुँदा भारतका तर्फबाट सहभागी गोर्खा सैनिकले ३ परमवीर चक्र, ३३ महावीर चक्र ८४ वीर चक्र पुरस्कार प्राप्त गरेका छन् । सन् १९४७ नोभेम्बर ७ मा नेपाल, भारत र बेलायतबीचको त्रिपक्षीय सम्झौताअनुसार भारतको स्वतन्त्रतापछि भारत र बेलायतमा गोर्खा भर्ती निरन्तर हुँदै आएको छ । 

सन् २०१६ मा चीन र भुटानको सीमाक्षेत्रस्थित दोक्लममा भारतका तर्फबाट गोर्खा सैनिक खटिएका थिए । भारत र चीनबीच सन् १९६२ को युद्धमा पनि गोर्खा सैनिक खटाइएको थियो ।

भारत–पाकिस्तान सामरिक सामथ्र्य

स्थल सेना 

भारत ः १२ लाख स्थल सेना, ३५६५ ब्याटल ट्याङ्क, ३१ सय इन्फेन्ट्री फाइटिङ भेइकल, ३३६ आम्र्ड पर्सनल क्यारिअर (एपीसी), ९७१९ आर्टिलरी, आणविक हतियार–११० देखि १२० वारहेड्स, रक्षा बजेट ः ५८ अर्ब अमेरिकी डलर, ५ हजार किलोमिटर सम्म हान्न सक्ने क्षेप्यास्त्र, एयरफोर्स तर्फ, भारत ः १लाख२७ हजार सैनिक, ८१४ कम्ब्याट एयरक्राफ्ट (रसियन एमआइजी–२१सहित)

पाकिस्तान ः ५ लाख ६० हजार सेना, २४९६ ब्याटल ट्यांक, १६०५ आम्र्ड पर्सनल क्यारिअर (एपीसी), ४४७२ आर्टिलरी गन 

आणबिक हतियार ः १२० देखि १३० वार हेड्स,  रक्षा बजेट ः ११ अर्ब १० करोड अमेरिकी डलर , ३ हजार किलोमिट सम्म हान्न सक्ने क्षेप्यास्त्र

एयरफोर्स तर्फ, पाकिस्तानः  ४२५ कम्व्याट एयरक्राफ्ट, ७ एयरबोर्न अर्लि वार्निङ एण्ड कन्ट्रोल एयरक्राफ्ट गन  

(स्रोत ः इन्टरनेसनल इन्स्टिच्युट फर स्ट्राटेजिक स्टडिज)

(NAYA PATRIKA DAILY, काठमाडौं, १५ फागुन 2075)